Ας έλθουμε τώρα στο περιεχόμενο των εικόνων της Πεντηκοστής και ιδιαίτερα της καθόδου του Αγίου Πνεύματος επί των αποστόλων. Αρχικά ας πούμε σύντομα γιατί η Κυριακή της Πεντηκοστής είναι αφιερωμένη στην Αγία Τριάδα. Η αποκάλυψη του τρίτου Προσώπου της Τριάδος έγινε όταν ήλθε στον κόσμο και ειδικότερα μέσα στην Εκκλησία, την πεντηκοστή ημέρα μετά την Ανάσταση του Χριστού. Η υποστατική αυτή έλευση του Αγίου Πνεύματος αποτελεί την συνέπεια της οικονομίας του δεύτερου θείου Προσώπου: «Αυτός ούν εστί Θεός σαρκοφόρος και ημείς άνθρωποι πνευματοφόροι» λέει ο άγιος Αθανάσιος ο Μέγας(61). Η εξαγορασμένη με το αίμα του Χριστού ανθρώπινη φύση γίνεται ικανή να δεχθεί το Άγιο Πνεύμα, ικανή να πραγματώσει τον ανώτατο στόχο της κτίσης που είναι η θέωση, δηλαδή η τέλεια ένωση Θεού και ανθρώπου εν χάριτι. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού το Πνεύμα το Άγιο κατήλθε την ημέρα της Πεντηκοστής. «Διότι αυτό ήταν ο σκοπός και το τέλος όλης της ενσάρκου οικονομίας του Χριστού, δια να λάβουν Πνεύμα Άγιον», λέει ο άγιος Συμεών ο νέος Θεολόγος(62). Άρα η θέωσις, «του Πνεύματος η ενέργεια (είναι)... δι' ης Τριάς γνωρίζεται»(63). Δεχόμενος τα καθαγιασμένα δώρα του Αγίου Πνεύματος ο άνθρωπος γίνεται μέτοχος της τριαδικής ζωής, γιατί η γνώση είναι κοινωνία ζωής και η πρόγευση της θέωσης είναι πρόγευση της μέλλουσας ζωής μέσα στην Αγία Τριάδα, αφού «μετά του Αγίου Πνεύματος έρχονται προς ημάς και θεωρούνται ο Υιός μετά του Πατρός», λέει ο άγιος Συμεών ο νέος Θεολόγος(64)• ή πάλι κατά την ρήση του αγίου Βασιλείου του μεγάλου «ο το Πνεύμα ελκύσας δι' αυτού και τον Υιόν και τον Πατέρα συνεφειλκύσατο...»(65) Έτσι το τριαδικό δόγμα δεν γίνεται μία αφηρημένη διδασκαλία, μία γνωστική αλήθεια μέσω ενός εγκεφαλικού συλλογισμού, κατά το παράδειγμα των αληθειών που μελετούν οι επιστήμες. Δεν πρόκειται για μια εξωτερική διδασκαλία που μας οδηγεί στην γνώση της Αγίας Τριάδος, αλλά μια ζωντανή εμπειρία της χριστιανικής ζωής, της οποίας μαρτυρίες έχουμε μέσα στην ζωή και τα έργα των Πατέρων.
Όσοι έλαβαν τον Παράκλητο την ημέρα της Πεντηκοστής, τον έλαβαν ως μέλη ενός καινού σώματος που το αίμα του Χρίστου εξαγόρασε ως Εκκλησία. Επομένως, η Εκκλησία είναι η εκπλήρωση της οικονομίας της Τριάδος, η αποκάλυψη του Πατρός μέσα στο έργο του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Είναι εικόνα της Τριάδος, ενότης εν πολλαπλότητι Υποστάσεων κατ' εικόνα της θείας τριενότητας, που η Πεντηκοστή ολοκληρώνει την σύστασή της. Γι' αυτό είναι φυσικό ως πρώτη ημέρα της εορτής (της καθόδου του Αγίου Πνεύματος), ν' αφιερώνεται στον εορτασμό της Αγίας Τριάδος• και είναι ακόμη φυσικό στην Εκκλησία μας να παίρνει η γιορτή το όνομά της ακριβώς από την Αγία Τριάδα. Η ονομασία αυτή προέρχεται από την σημασία του ίδιου του γεγονότος: Η λύτρωση του ανθρωπίνου γένους πραγματώθηκε διά της θελήσεως και της ενεργείας που είναι κοινή στα τρία θεία Πρόσωπα. Επομένως η θέωση του ανθρώπου πραγματοποιείται διά της κοινής θελήσεως και ενεργείας της Τριάδος. Την ήμερα της Πεντηκοστής η ίδια η τριαδική ζωή κατέρχεται επί της γης και γίνεται ζωή του ανθρώπου• η Τριάς, στην οποία οφείλουμε την σωτηρία και την θέωσή μας, γίνεται το θεμέλιο της εκκλησιαστικής ζωής. Το κύριο θεολογικό θέμα της εορτής είναι η αποκάλυψη του τριαδικού δόγματος και η εικόνα της Αγίας Τριάδος με την μορφή τριών Αγγέλων, πού προσκυνείται την ημέρα της Πεντηκοστής.
Η εικόνα αυτή συνδέει, για να το πούμε έτσι, την αρχή της Εκκλησίας, την Παλαιά Διαθήκη —την υπόσχεση στον Αβραάμ —, και την στιγμή που συνίσταται πλήρως η Εκκλησία της Καινής Διαθήκης. Η αρχή της θεϊκής υπόσχεσης συναντά την ολοκλήρωσή της την ημέρα της Πεντηκοστής, όπου ο άνθρωπος δέχεται την υπέρτατη αποκάλυψη του ενός τριαδικού Θεού.
Όσον αφορά στην εικόνα της καθόδου του Αγίου Πνεύματος εκτίθεται την δεύτερη ημέρα, του Αγίου Πνεύματος, ημέρα αφιερωμένη στον Παράκλητο. Η εικονογραφία της παράστασης, καθώς και το περιεχόμενό της, καλύπτουν και τις δύο ημέρες της εορτής. Όπως θα δούμε, ξεπερνούν τα πλαίσια του εορταζόμενου γεγονότος όπως και η ίδια η Πεντηκοστή.
Η εικόνα της καθόδου του Αγίου Πνεύματος εικονίζει πάντα δώδεκα αποστόλους, και ποτέ ο κανόνας αυτός δεν γνώρισε εξαίρεση μέσα στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Είναι προφανές ότι ο αριθμός δώδεκα των εικονιζόμενων προσώπων (ο «κόσμος» όντας σ' άλλο επίπεδο δεν μετριέται) έχει κεφαλαιώδη σημασία. Οι δώδεκα απόστολοι, όπως ξέρουμε, ανήκουν στους μόνιμους συντρόφους του Χριστού, τους εκλεγμένους από Εκείνον τον ίδιο. «Και ότε εγένετο ημέρα, προσεφώνησε τους μαθητάς αυτού και εκλεξάμενος απ' αυτών δώδεκα ους και αποστόλους ωνόμασε» (Λουκ. ς 13. Βλ. επίσης Ματθ. Ι΄1, Μαρκ. Γ΄13-14, Λουκ. Θ΄ 1).
Λίγο πριν από την Πεντηκοστή οι απόστολοι αποκαθιστούν τον αριθμό, δηλαδή την πληρότητα του κύκλου των αποστόλων, εκλέγοντας τον Ματθία (μαθητή του Χριστού ήδη από την αρχή) «λαβείν τον κλήρον της διακονίας ταύτης και αποστολής εξ ης παρέβη ο Ιούδας...» (Πραξ. Α' 25) (66). Το γεγονός αυτό μας δείχνει ότι για την Κάθοδο του Αγίου Πνεύματος ήταν απαραίτητη η πληρότητα του αποστολικού κύκλου. Δεν αρκούσε μια ομάδα ή κάποια μεμονωμένα πρόσωπα αλλά η πληρότητα: «ήσαν άπαντες ομοθυμαδόν», η σύναξη των μαρτύρων της ζωής, των θαυμάτων και της ανάστασης του Ιησού, στο μέρος που τους είχε υποδείξει: «...υμείς δε καθίσατε εν τη πόλει Ιερουσαλήμ έως ου ένδύσησθε δύναμιν εξ ύψους» (Λουκ. ΚΔ' 49). Καθώς η εντολή αυτή δόθηκε στους «εκλεγμένους αποστόλους» (Πραξ. Α' 2) και απαριθμημένους μετά την επιστροφή τους από το όρος των Ελαίων, μας φαίνεται πιο ορθό να κατανοήσουμε τα λόγια των Πράξεων (Β' 1), «ήσαν άπαντες ομοθυμαδόν», ως μία αναφορά όχι όλων των προσώπων που παρίσταντο στην σύναξη αλλά, όπως το κάνει η σλαβονική μετάφραση, των δώδεκα (με την εκλογή του Ματθία ως αποστόλου) απαριθμημένων αποστόλων του πρώτου κεφαλαίου.
Ο αριθμός δώδεκα μεταφράζει την πληρότητα της νεοδιαθηκικής Εκκλησίας του Σώματος του Χριστού, όπως και οι δώδεκα φυλές του Ισραήλ αντιπροσώπευαν την πληρότητα της παλαιοδιαθηκικής Εκκλησίας - προεικόνιση της Καινής. Οφείλουμε επομένως να δούμε μέσα στην εικόνα της Πεντηκοστής αυτή την πληρότητα της Εκκλησίας που εκφράζεται συμβολικά δια του αριθμού δώδεκα.
Ο συμβολισμός των αριθμών είναι για μας τώρα νεκρό γράμμα και μοιάζει με μια μάταιη αλληγορία. Ωστόσο υπάρχει μέσα στην Εκκλησία, και δεν αποτελεί βέβαια τυχαίο γεγονός ότι ο αριθμός δώδεκα δεν παραβιάστηκε ποτέ στις ορθόδοξες εικόνες της Πεντηκοστής. Δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά από το να ξεπεραστεί αυτός ο συμβολισμός, γιατί η Εκκλησία δεν είναι ένα στατικό σχήμα περιορισμένο μέσα σε συγκεκριμένα όρια, αλλά είναι οργανισμός ζωντανός πού μεταβάλλεται. Για τον λόγο αυτό η πληρότητά της δεν εκφράζεται μ' ένα συγκεκριμένο αριθμό προσώπων που ήσαν παρόντα την στιγμή της καθόδου του Αγίου Πνεύματος ή ακόμα που την συνέθεταν κάποια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, αλλά μόνο συμβολικά μπορεί να εκφραστεί με τον αριθμό δώδεκα. Αυτός ο αριθμητικός συμβολισμός υπογραμμίζει ένα ουσιαστικό δογματικό στοιχείο της Πεντηκοστής - το γεγονός ότι τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος δόθηκαν σ' ολόκληρη την Εκκλησία, στο σύνολό της. Το Άγιο Πνεύμα, που έλαβε καθένα από τα παρόντα πρόσωπα με την μορφή πύρινων γλωσσών, κατήλθε σ' όλη την Εκκλησία. Το σύνολο των χαρισμάτων Του δεν δόθηκε σε μια ορισμένη ομάδα ξεχωριστών προσωπικοτήτων, που αποτελούσαν τα μέλη της Εκκλησίας την ιστορική εκείνη στιγμή, αλλά σ' ολόκληρη την επίγεια Εκκλησία, δηλαδή δια των αποστόλων σ' ολόκληρη την αποστολική Εκκλησία που απαρτιζόταν από πλήθος ανθρώπων ενωμένων δια του Πνεύματος σε σώμα Χριστού: «εν ενί Πνεύματι ημείς πάντες εις εν σώμα εβαπτίσθημεν» (Α' Κορ. ΙΒ' 13). Από την στιγμή εκείνη η Εκκλησία δέχεται την πληρότητα της ζωής της και γίνεται συγχρόνως Σώμα Χριστού και «πλήρωμα του τα πάντα εν πάσι πληρουμένου» (Εφ. Α' 23) Αγίου Πνεύματος. Είναι φανερό ότι η σημασία του αριθμού δώδεκα αποκλείει κάθε προσθήκη κι άλλων προσώπων στο ίδιο επίπεδο με τους αποστόλους ή μείωση του αριθμού τους.
Η αντίληψη περί της Εκκλησίας ως σώματος, οργανισμού, προϋποθέτει μια κάποια ιεραρχία στην οργάνωσή της, μια αμοιβαία σχέση ανάμεσα στα μέλη της και στην υπηρεσία τους. Η Ορθοδοξία δεν δέχεται την διαίρεση του ενιαίου σώματος της Εκκλησίας σε Εκκλησία διδάσκουσα και Εκκλησία διδασκομένη αλλά βεβαιώνει την διάκριση ανάμεσα στα διάφορα είδη εκκλησιαστικής διακονίας «καθάπερ γαρ εν ενί σώματι μέλη πολλά έχομεν, τα δε μέλη πάντα ου την αυτήν έχει πράξιν...» το ίδιο και τα μέλη της Εκκλησίας κατά την χάρη που έλαβαν κατέχουν τα διάφορα χαρίσματα και υπηρετούν ανάλογα (Ρωμ. ΙΒ' 4 και 6).
Εικονίζοντας τους δώδεκα αποστόλους ως αποστολικό κύκλο, η εικόνα μας δείχνει όπως και με τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, για τα οποία θα μιλήσουμε στην συνέχεια, σε τι αναβιβάζονται όλα τα λειτουργήματα μέσα στην Εκκλησία: ο χορός των αποστόλων πραγματοποιεί την εξουσία του Χριστού μετά την Ανάληψη, τελεί τα ιερά μυστήρια, ενδεδυμένοι την ίδια δύναμη εξ ύψους (Λουκ. ΚΔ' 48-49) και την ίδια εξουσία του δεσμείν και λύειν (Ματθ. ΙΗ' 18, Ιωάν. Κ' 23). Μ' άλλα λόγια, οι απόστολοι, που αναπαριστάνονται στην εικόνα ως αποστολικός κύκλος, αποτελούν το θεμέλιο της Εκκλησίας, την κορυφή της ιεραρχίας της• είναι εκείνοι στους οποίους ανέρχεται η διαδοχή της εξουσίας μέσα στην Εκκλησία. Αυτή είναι η ορθόδοξη ερμηνεία και δεν συγκρούεται καθόλου με το νόημα της εορτής της Πεντηκοστής. Αντίθετα, την επιβεβαιώνουν και τα αγιογραφικά αναγνώσματα• το πρώτο αναφέρεται στην εκλογή των εβδομήκοντα ανδρών-βοηθών του Μωυσή, «και συναντιλήψονται μετά σου την ορμήν του λαού και ουκ οίσεις αυτούς συ μόνος» καθώς του είπε ο Κύριος (Αριθμ. ΙΑ' 16) και το εωθινό ευαγγέλιο της Κυριακής, που επαναλαμβάνει εκείνο του Εσπερινού της πρώτης ημέρας του Πάσχα (Ιωάν. Κ' 19-23) καταλήγει: «λάβετε Πνεύμα Άγιον άν τινων αφήτε τας αμαρτίας, αφίενται αυτοίς, άν τινων κρατήτε, κεκράτηνται». Τέλος, εκείνο που είναι το πιο χαρακτηριστικό από πλευράς νοήματος είναι το Ευαγγέλιο της Δευτέρας της Πεντηκοστής, περί της σωτηρίας των ανθρώπων, της εκκλησιαστικής κρίσης, της αποστολής των ποιμένων απέναντι στο ποίμνιο, της εξουσίας του δεσμείν και λύειν (Ματθ. ΙΗ' 10-20).
Όλ' αυτά δεν μειώνουν στο ελάχιστο το κύριο χάρισμα του Αγίου Πνεύματος που δέχθηκαν την ημέρα της Πεντηκοστής, το χάρισμα της θέωσης του ανθρώπου. Ως ανθρώπινο πρόσωπο καθένας από τους αποστόλους δέχεται τον προσωπικό αγιασμό, το χάρισμα της αγιότητας, τις απαρχές της θέωσης. Πάνω σ' αυτό το θέμα ακριβώς η εικόνα τραβά την προσοχή μας κατά πρώτο λόγο δείχνοντάς μας τους αποστόλους με φωτοστέφανα και μια πύρινη γλώσσα πάνω από τον καθένα. Αλλά ως μέλος του αποστολικού κύκλου καθένας τους είναι φορέας της κοινής δύναμης και αποστολής όλων.
Εδώ βλέπουμε ότι η εικόνα λύνει ένα δύσκολο πρόβλημα. Η ακολουθία της εορτής, όταν μιλά για τους αποστόλους, δεν αναφέρει πουθενά τον αριθμό τους, τον στενό κύκλο των δώδεκα. Μιλά γενικά για αποστόλους έχοντας χωρίς αμφιβολία υπ' όψιν τους εβδομήκοντα, που έλαβαν επίσης το Άγιο Πνεύμα, την ίδια ημέρα της Πεντηκοστής: «Γλώσσαις αλλογενών εκαινούργησας, Χριστέ, τους σους Μαθητάς, ακούμε, ίνα δι' αυτών σε κηρύξωσι...»(67). (Δεν αναφέρεται μόνο στους δώδεκα αλλά στους μαθητές Του γενικά) (68). Πώς η εικόνα λύνει αυτό το πρόβλημα; Όπως και η ακολουθία, δεν περιορίζει τον αποστολικό κύκλο στους απαριθμημένους αποστόλους των Πράξεων προσθέτει τρία πρόσωπα, που, όπως είδαμε, δεν συγκαταλέγονται στον κύκλο των δώδεκα: είναι ο απόστολος Παύλος και οι δύο ευαγγελιστές, Μάρκος και Λουκάς. Την ίδια στιγμή καταργεί τρεις απόστολους αντικαθιστώντας τους μ' άλλους(69). Ο αποστολικός κύκλος διευρύνεται με τον τρόπο αυτό, και συγχρόνως ο σταθερός αριθμός, ορισθείς από τον Θεό, που εξέφραζε την πληρότητα της Εκκλησίας, δεν αλλάζει, αλλά παραμένει πάντα δώδεκα. Η παρουσία του αποστόλου Παύλου μπορεί να ερμηνευθεί από την σημασία που του αποδίδεται ως ενός από τους έξοχους και δυναμικούς αποστόλους καθώς και η παρουσία των ευαγγελιστών Μάρκου και Λουκά από την ευαγγελική τους ιδιότητα. Πράγματι η εικόνα προβάλλει τα πρόσωπα λόγω της θέσης τους μέσα στην Εκκλησία, ωστόσο δεν εξηγεί την αντικατάσταση, εν προκειμένω, των τριών εκλεγμένων από τον ίδιο τον Χριστό αποστόλων. Πιστεύουμε ότι πρέπει ν' αναζητήσουμε την εξήγηση στα αναγνώσματα της εορτής για τα οποία ήδη μιλήσαμε. Κάθε απόστολος έλαβε την εξουσία του δεσμείν και λύειν τις αμαρτίες• αυτό δεν το έλαβε προσωπικά, ξέχωρα από τους άλλους άλλα ως μέλος του αποστολικού κύκλου• «αναστάς εν μέσω των μαθητών είπεν...». Ο αριθμός των παρόντων αποστόλων δεν σημειώνεται ούτε από τον Ματθαίο (ΙΗ' 18) ούτε από τον Ιωάννη (Κ' 19-20)• γνωρίζουμε όμως ότι ο απόστολος Θωμάς ήταν απών. Ούτε η πληρότητα του αποστολικού κύκλου ούτε η πλειονότητα προϋποθέτουν αυτή την εξουσία, η οποία και δεν περιορίζεται στον κύκλο των δώδεκα εκλεγμένων από τον Χριστό αποστόλων αλλά επεκτείνεται και στους άλλους αποστόλους (τους εβδομήκοντα) καθώς και στους διαδόχους τους(70). Η παρουσία του αποστόλου Παύλου και των ευαγγελιστών Μάρκου και Λουκά μπορούν να ερμηνευθούν ως μία ένδειξη της επέκτασης της αποστολικής εξουσίας κι εκτός του κύκλου των δώδεκα (ο Παύλος έλαβε το χάρισμα του Αγίου Πνεύματος δια της επιθέσεως των χειρών από τον απόστολο Ανανία, έναν από τους εβδομήκοντα (Πράξ. Θ' 17).
Το χάρισμα του Αγίου Πνεύματος είναι η αρχή της πραγματοποίησης της αποστολής των αποστόλων μέσα στην Εκκλησία. Αμέσως μετά την κάθοδο του Παρακλήτου αρχίζουν την αποστολή τους και πάνω απ' όλα το κήρυγμα. Εκείνο που μας δείχνει η εικόνα δεν είναι αυτή ή η άλλη στιγμή του κηρύγματος ούτε και το πρώτο κήρυγμα του Πέτρου, αλλά η γνώση και επιστήμη που η κάθοδος του Πνεύματος παρέσχε στους αποστόλους και δι' αυτών στην Εκκλησία μέχρι το τέλος των καιρών. Είναι το μυστήριο της Τριάδος και της θεανθρωπότητας. Οι απόστολοι κρατούν στα χέρια τους ειλητάρια, που συμβολίζουν το κήρυγμα, και οι ευαγγελιστές τα Ευαγγέλια - αν και την στιγμή εκείνη δεν είχαν γραφεί ακόμα. Όλ' αυτά αντιπροσωπεύουν την εκπλήρωση της υπόσχεσης του Χριστού σχετικά με την διδασκαλία δια του Αγίου Πνεύματος: «ο δε Παράκλητος, το Πνεύμα το Άγιον, ο πέμψει ο Πατήρ εν τω ονόματι μου, εκείνος υμάς διδάξει πάντα και υπομνήσει υμάς πάντα α είπον υμίν» (Ιωάν. ΙΔ' 26). Είναι τα προϊόντα αυτής της διδαχής και της υπομνήσεως. Το Ευαγγέλιο είναι μια εικόνα του Θεανθρώπου Χριστού που μεταδόθηκε από τους μάρτυρες της ζωής Του. Διά της Πεντηκοστής αυτή η μαρτυρία έγινε ο Λόγος του Θεού που φωτίζει τις άκρες της γης. «Αλλά λήψεσθε δύναμιν επελθόντος του Αγίου Πνεύματος εφ' υμάς και έσεσθέ μοι μάρτυρες... έως εσχάτου της γης» (Πράξ. Α' 8). Η εξουσία της τέλεσης των μυστηρίων συνδέεται στενά με την διδασκαλία. Οι ευαγγελιστές Μάρκος και Λουκάς εικονίζονται εδώ ανάμεσα στους δώδεκα αντικαθιστώντας δύο άλλους: κι αυτό γιατί αποτελούν τους δύο κατ' εξοχήν αγγελιοφόρους του Λόγου του Θεού• όπως οι άλλοι δύο ευαγγελιστές, ανήκουν στον καθαρά αποστολικό κύκλο, όντας με τον τρόπο αυτό φορείς και μάρτυρες της πλήρωσης της υπόσχεσης του Θεού.
Την Δευτέρα της Πεντηκοστής λοιπόν εορτάζουμε τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος και κατά συνέπεια την εορτή της Εκκλησίας. Είναι εντυπωσιακό ότι το προκείμενο της Πεντηκοστής είναι των αποστόλων - «Εις πάσαν την γην εξήλθεν ο φθόγγος αυτών» - ενώ το προκείμενο της επομένης είναι καθαρά εκκλησιολογικό: «Σώσον, Κύριε, τον λαόν Σου, και ευλόγησαν την κληρονομίαν Σου»• κληρονομία είναι η Εκκλησία, η μία, αγία, καθολική και αποστολική, που κρατά αμετάβλητα και αδιάλειπτα την διαδοχή, την διδασκαλία και τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος• τα χαρίσματα αυτά δέχθηκε η Εκκλησία από εκείνους που βρίσκονται στην κορυφή του κύκλου των δώδεκα - θεμελίου της Εκκλησίας.
Σύμφωνα με το περιεχόμενο της ορθόδοξης εικόνας της Πεντηκοστής, στον αποστολικό κύκλο δεν προΐσταται κανείς. Εξετάζοντας αυτό το εικονογραφικό χαρακτηριστικό, μέσα στην ιστορική του εξέλιξη, πρέπει να συμπεράνουμε ότι η θέση στην κεφαλή του κύκλου ήταν γενικά αφιερωμένη στην Αγία Τριάδα, η οποία, όπως είδαμε, παρουσιαζόταν συμβολικά (κυρίως μέσα στις μικρογραφίες, τα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες) με την μορφή ενός θρόνου, ενός βιβλίου και μιας περιστεράς. Την εικόνιζαν είτε στο ίδιο επίπεδο με τους αποστόλους (όπως στο ψαλτήρι του Χλουντώφ) είτε από πάνω (όπως στον κώδικα του αγίου Γρηγορίου του Ναζιανζηνού και στα ψηφιδωτά). Ο συμβολισμός αυτός απουσιάζει από τις φορητές εικόνες• αυτό όμως δεν ελαττώνει ούτε αλλοιώνει σε τίποτα την σημασία της παράστασης• αν και δεν εικονίζεται η Αγία Τριάς, η εικόνα της καθόδου του Αγίου Πνεύματος αποτελεί μια τριαδική εικόνα(71).
Μ' αυτό τον τρόπο η ορθόδοξη Εκκλησία ερμηνεύει την εικόνα αυτή, καθώς και την ακολουθία αγιασμού των εικόνων, συγκεκριμένα της εικόνας της Αγίας Τριάδος που φέρει τον τίτλο: «Ακολουθία του Αγιασμού της εικόνας της Υπεραγίας και Ζωοδότου Τριάδος υπό την μορφήν τριών αγγέλων ή των Θεοφανείων ή της Μεταμορφώσεως ή της Καθόδου του Αγίου Πνεύματος». Με την εικόνα που αποκαλείται παλαιοδιαθηκική Τριάς έχουμε τρεις νεοδιαθηκικές εικόνες της Τριάδος, εκ των οποίων η μία είναι της Πεντηκοστής. Ό αγιασμός των τεσσάρων αυτών εικόνων συμπεριλαμβάνει το στιχηρό της Πεντηκοστής(72): «Δεύτε λαοί την τρισυπόστατον Θεότητα προσκυνήσωμεν...».
Η Πεντηκοστή είναι πάνω απ' όλα πνευματική γέννηση του ανθρώπου εν Αγίω Πνεύματι. «Ο Θεός έγινε άνθρωπος για να γίνει ο άνθρωπος Θεός». Κατά την ενανθρώπηση ο Θεός γεννάται μέσα στην σάρκα, γίνεται άνθρωπος. Από την Πεντηκοστή κι ύστερα ο άνθρωπος δια της Χάριτος του Αγίου Πνεύματος μπορεί να θεωθεί. Διά του Αγίου Πνεύματος «ο Θεός Λόγος του Πατρός εμβαίνει και εις ημάς», λέει ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος, «καθώς και εις την κοιλίαν της Αειπαρθένου, τον οποίον τον δεχόμεθα διδασκόμενοι την ευσέβειαν και ευρίσκεται μέσα εις ημάς, ωσάν σπόρος... και ημείς συλλαμβάνομεν αυτόν όχι σωματικώς, καθώς συνέλαβεν αυτόν η Παρθένος και Θεοτόκος Μαρία, αλλά πνευματικώς μεν, ουσιωδώς δε»(94). Μιλώντας στην συνέχεια για την πνευματική γέννηση του ανθρώπου ο άγιος Συμεών υπογραμμίζει την διαφορά από την εν σαρκί γέννηση του Χριστού: «Ότι άλλη είναι η ένσαρκος γέννησις του Θεού Λόγου όπου εγινεν από την Θεοτόκον και άλλη εκείνη όπου γίνεται πνευματικώς από ημάς. Διατί η σαρκική γέννησις, όπου εγέννησε τον Υιόν και Λόγον του Θεού όπου εσαρκώθη, εγέννησε το μυστήριον της αναπλάσεως του ανθρωπίνου γένους, και την σωτηρίαν όλου του κόσμου, όπου είναι ο Κύριος ημών και Θεός Ιησούς Χριστός, όπου ένωσε με τον εαυτόν του τα χωρισμένα, ήγουν τον Θεόν και τον άνθρωπον, και εβάστασε την αμαρτίαν του κόσμου. Αυτή δε η πνευματική γέννησις όπου γεννά πάντοτε με την χάριν του Αγίου Πνεύματος τον Λόγον της γνώσεως του Θεού εις τας καρδίας μας, τελειώνει το μυστήριον της ανακαινουργώσεως των ανθρωπίνων ψυχών και κάμνει την κοινωνίαν και ένωσιν ημών με τον Υιόν και Λόγον του Θεού και Θεόν»(95). Η κατά χάριν «μητρότης» είναι επομένως ένα καθήκον προορισμένο για κάθε άνθρωπο. Μέσα σ' αυτά τα πλαίσια η Θεοτόκος είναι ένα ανθρώπινο ον μοναδικό και ξεχωριστό. Κατά την Πεντηκοστή το Άγιο Πνεύμα δίδεται σ' Εκείνην, στο Πρόσωπό Της, για να καταστεί το μέσον της θεώσεώς Της• ο δρόμος όμως της ένωσής Της με τον Χριστό είναι δρόμος μοναδικός, γιατί, θα πει ο άγιος Συμεών, «ότι ανίσως εκείνη τον εγέννησε σωματικώς, όμως βεβαιότατα τον είχεν όλον και πνευματικώς μέσα της, και τον έχει και τώρα και πάντοτε ομοίως αχώριστον»(96). Για τον λόγο αυτό κανένα άλλο ανθρώπινο πλάσμα δεν μπορεί να τοποθετηθεί στην ίδια θέση, όποια κι αν είναι η αγιότητά του, ακόμα και η αποστολική του αγιότητα. Επομένως η εικόνα της Πεντηκοστής είναι μια εικόνα της Εκκλησίας με τα μυστήρια της, την διδασκαλία της, τους θεσμούς της, την αγιότητα της, δηλαδή τις δομές που η Εκκλησία μας προτείνει.
Σημειώσεις
60. Θυμίζουμε ότι πολλά λειτουργικά κείμενα της Πεντηκοστής γράφτηκαν τον Η' αιώνα από τον μεγάλο θεολόγο άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, υπερασπιστή των εικόνων και έχοντα ιδιαίτερο λόγο προσκύνησης της Θεοτόκου.
61. «Περί ενσαρκώσεως και κατά αρειανών» 8, Ελ. Πατρ. 26, 996C, αναφέρεται από τον V.Lossky, ‘Η μυστική θεολογία’... στο ίδιο, ελλ. μετάφρ., σελ. 211.
62. Λόγος 38, §1, ‘Έργα’, Μόσχα 1892, σελ. 317 (ρωσικά).
63. Τροπάριο της Ζ' ωδής, του κανόνα της Πεντηκοστής. Βλέπε επίσης στις ευχές της γονυκλισίας την ίδια ημέρα.
64. Λόγος 45 §9, ‘Έργα’, στο ίδιο, σελ. 396 (ρωσικά).
65. ‘Έργα, τόμ. 6, σελ. 83. Αναφέρεται από τον πρωτοπρεσβύτερο Κ. Κωνσταντινώφ: «Η ημέρα της Αγίας Τριάδος» Εφημ. του Πατριαρχείου της Μόσχας, Νο 7, 1958, σελ. 56 (ρωσικά). Πρβλ. Ελ. Πατρ. 32, 332 C.
66. Ο μυστηριώδης αριθμός 12 διατρέχει γενικά τόσο την Παλαιά όσο και την Καινή Διαθήκη συμπεριλαμβανομένης και της Αποκαλύψεως. Κατά το όραμα του αγίου Ιωάννου το τείχος της ουράνιας Ιερουσαλήμ έχει δώδεκα θεμελίους «και έπ' αυτών δώδεκα ονόματα των δώδεκα αποστόλων του αρνίου» (Πραξ. ΚΑ' 14).
67. Στιχηρό του Μ. Εσπερινού.
68. Το κείμενο των Πράξεων, κεφ. Β', στίχ.14, που σημειώνει τον αριθμό των αποστόλων («Σταθείς δε Πέτρος συν τοις ένδεκα...») δεν συμπεριελήφθη στα αναγνώσματα της εορτής, όπως κι εκείνο που μιλά για την Θεοτόκο.
69. Μια ανάλογη κατάσταση βλέπουμε στην εορτή της «Συνάξεως των Δώδεκα αποστόλων» 30 Ιουνίου, όπου επίσης ο άγιος Ματθίας αντικαθίσταται στον κύκλο των δώδεκα αποστόλων από τον απόστολο Παύλο. Στην Παλαιά Διαθήκη οι δώδεκα φυλές του Ισραήλ αντιστοιχούν στον αριθμό των υιών του Ιακώβ. Δύο όμως, ανάμεσά τους, (ο Λεβί και ο Ιωσήφ) εξαιρούνται• ο αριθμός δώδεκα συμπληρώνεται από τους υιούς του Ιωσήφ, τον Μανασσή και Εφραίμ (Αριθμ. Α' 6-15 και 47, Γεν. ΜΗ' 5).
70. Θυμίζουμε ότι το τροπάριο και το Κοντάκιο της Πεντηκοστής ψάλλονται κατά την χειροτονία του νέου επισκόπου.
71. Η θέση στην κεφαλή του αποστολικού κύκλου μπορεί να ερμηνευθεί ως θέση της κεφαλής της Εκκλησίας αόρατης μετά την ανάληψή Της. Μερικά κείμενα της εορτής επιτρέπουν μια παρόμοια ερμηνεία, ιδιαίτερα το Ευαγγέλιο της Δευτέρας μετά την Πεντηκοστή. Μιλώντας αυτό για τις διάφορες πλευρές του αποστολικού λειτουργήματος καταλήγει με τα επόμενα λόγια του Χριστού: «ου γαρ είσι δύο ή τρεις συνηγμένοι εις το εμόν όνομα, εκεί ειμι εν μέσω αυτών» (Ματθ. ΙΗ 20).
72. Ιδιόμελο του Στίχου, Δόξα και νυν.
94. Λόγος Τεσσαρακοστός Πέμπτος, στο ίδιο, σελ. 221.
95. Στο ίδιο, σελ. 222.
96. Στο ίδιο, σελ. 223.